محله عامل؛ از میل کاریز تا خانواده عامل و شیخ حرعاملی

عامه مردم مشهد، محدوده وسیعی در شمال شهر، شامل خیابان حرعاملی کنونی (عامل قبلی) را میل کاریز می‌خوانند. هرچند قلعه میل‌کاریز در انتهای خیابان حرعاملی و به صورت دقیق‌تر در محله ابوطالب قرار دارد، با این حال اراضی کاریز تا محله عامل نیز ادامه داشته است.

از توصیف محله کاریز در وقف‌نامه‌های آورده شده در «کتاب جغرافیای تاریخی شهر مشهد»، چنین برمی‌آید که دست کم بخشی از «محله کاریز» در داخل شهر و بسیار بزرگ بوده است.

حافظ ابرو در نیمه اول قرن نهم به مشهد سفر کرده و هفت محله مشهد آن زمان را معرفی کرده است. یکی از محله‌های نامبرده شده توسط او محله «کاریز» است. گفتنی است بیشتر محلاتی که او معرفی کرده در آن دوران بیرون باره شهر قرار داشتند و روستایی بودند.

دومین بار نام کاریز در در وقف‌نامه گوهرشاد (سال ۸۲۹ هجری قمری) آمده است. او نیم سهم از مزرعه سرده را وقف «مرحوم امیر شمس الدین محمد کاریزی» مشهور به میر کاریز، دانسته و بعد عنوان کرده «مزار متبرّک مغفرت مآب امیر شمس‌الدین محمد کاریز» نیز در این اراضی مدفون است.

در وقف نامة میرزا ابراهیم رضوی (سال ۱۰۳۸ هجری قمری) هنگام معرفی باغ عشرت آباد که وقف سادات رضوی است نوشته شده: «باغ عشرت آباد، در اندرون شهربند در محلة کاریز».

اما نام خیابان عامل که از حدود دهه ۳۰ در میان مردم معروف بوده و با وجود تغییر نام خیابان از حدود دهه ۷۰ شمسی به «حرعاملی» کماکان نزد عموم مردم به همان نام سابق شناخته می‌شود، برگرفته از خاندان «عامل» است.

هادی عامل، گزارشگر معروف کشتی ایران که با اصطلاح «نان پدر و شیر مادر حلالت پهلوان» در گزارش‌هایش معروف شده است یکی از اعضای این خاندان و به عبارت دقیق‌تر پسر حاج غلامحسین عامل فردی است که محله عامل به یاد او معروف شده است.

خاندان عامل از جمله ۱۸ هزار مهاجر زابلی و سیستانی بودند که در دهه سی به خاطر خشکسالی به مشهد آمدند و در حیطه سیستانی‌ها ساکن شدند. به خاطر خدمات فراوان غلامحسین عامل این محدوده از دهه سی به محله عامل معروف شد.

بعد از انقلاب و حدود دهه ۷۰ به پاس خدمات «شیخ حر عاملی» عالم دینی دوره صفویه که اکنون در حرم مطهر رضوی دفن است نام خیابان عامل به «حرعاملی» تغییر یافت. با این حال نام محله اکنون عامل است.

بافت

محله عامل با ۵۴ هکتار وسعت یکی از محلات کوچک مشهد است. در هر هکتار این محله ۱۴۸ نفر سکونت دارند که نسبت به کل مشهد شلوغ است. بعد از کاربری مسکونی بیشترین مساحت محله عامل را مغازه‌های تجاری و ساختمان‌های اداری و نظامی به خود اختصاص می‌دهد. بیشتر خانه‌های مسکونی محله عامل یک تا ۴ طبقه‌اند. برج‌های تجاری حاشیه بولوار قرنی و شهید کریمی جزو ساختمان‌های مرتفع بیش از ۸ طبقه این محله است.

دسترسی

محله عامل به خطوط مترو دسترسی ندارد، اما این محله در بافت مرکزی شهر قرار دارد و دسترسی از آن به سایر محلات شهر آسان است. پراکندگی خطوط اتوبوس در این محله مطلوب است و از هر نقطه محله تا ایستگاه اتوبوس به طور میانگین ۱۴۰ متر راه است.

امکانات رفاهی، فرهنگی و تفریحی

• مجتمع تجاری مجد یکی از مراکز فروش لوازم آرایشی و بهداشتی مشهد است که به دلیل قیمت‌های نسبتا مناسبش مخاطبانی از سراسر شهر دارد.
• بازار کفش مطهری در محله عامل به دلیل قیمت‌های مناسب طرفدارانی از نقاط مختلف شهر دارد. البته بسیاری از مغازه‌های این بازار تک فروشی ندارند. 
• راسته بولوار شهید قرنی و به ویژه مجتمع برجیس مرکز فروش شیرآلات و لوازم بهداشتی مشهد است.
• مسجد ابوالفضلی‌ها در این محله یکی از مساجد قدیمی (با قدمت بیش از نیم قرن) مشهد است که اکنون با برخورداری از فضای غذاخوری و فرهنگی یکی از پاتوق‌های محله است.
• محله عامل یکی از محلات مذهبی مشهد است و ۷ مسجد دارد.
• محله عامل سه دبستان و یک درمانگاه دارد.
• این محله هیچ فضای سبزی ندارد.

حدود جغرافیایی

محله عامل شکلی مستطیلی دارد و از سمت شرق به بولوار مطهری شمالی، از شمال به خیابان حرعاملی، از غرب به بولوار ابوطالب و از جنوب به بولوار شهید قرنی می‌رسد. بولوار شهید کریمی یکی از خیابان‌های اصلی این محله است. محله‌های حسین‌باشی، شهید مطهری، حضرت ابوطالب، کلاهدوز و سعدآباد همسایه‌های محله عامل هستند.