فاطمیه؛ محله‌ای روی چهار مزرعه قدیمی

تاریخچه

محله فاطمیه امروزی که وسعتی ۱۷۴ هکتاری دارد، روی چهار مزرعه قدیمی مشهد شکل گرفته است. مزرعه‌های شقا، باقرآباد (بُقراباد)، دنجان (دنگان) و خیرآباد چهار مزرعه‌ای هستند که اگر نشانی‌شان را در اسناد با نقشه امروز مشهد تطبیق دهیم، متوجه می‌شویم در حدود محله فاطمیه قرار می‌گیرند.

بنا به کتاب «جغرافیای تاریخی شهر مشهد»، نوشته مهدی سیدی، مزرعه «شقا» شامل سه قلعه به نام‌های یزدی‌ها، بالا و پایین بوده و سه صحرا و شش جفت زمین زراعی داشته است. این مزرعه در دهه پنجاه جزو شهر مشهد شد. محل پیشین روستای شقا، پشت ساختمان راه‌آهن، بین خیابان‌های گاز و فاطمیه در کوچه عمار ۸ بوده است.

مزرعه «باقرآباد» دیگر مزرعه‌ای است که در حدود محله فاطمیه امروزی قرار می‌گیرد. از این مزرعه در وقف‌نامه میرزا محمد مؤمن در سال ۱۱۳۶ قمری نام برده شده است. اهالی مشهد عموما این روستا را «بُقراباد» می‌خواندند.

بنا به کتاب «جغرافیای تاریخی شهر مشهد» این مزرعه نیز پیش از انقلاب اسلامی و در دهه پنجاه ضمیمه مشهد شده است. محل آن پشت ساختمان راه‎آهن، حدفاصل انتهای خیابان‌های شیخ صدوق و فاطمیه، آخر فاطمیه سمت راست قرار داشته است.

مزرعه «خیرآباد» نیز یکی دیگر از مزرعه‌هایی است که در حدود محله فاطمیه قرار می‌گیرد. از این مزرعه در وقف‌نامه میرزا محسن رضوی (داماد شاه‌عباس اول) در سال ۱۰۵۵ قمری نام برده شده است. کتاب «جغرافیای تاریخی شهر مشهد» این روستا را که سی خانوار رعیت داشته است نیز جزو روستا‌هایی دانسته که در دهه پنجاه قرن چهارده خورشیدی به شهر مشهد پیوسته است. محل پیشین مزرعه خیرآباد اکنون در رسالت ۱۸، اولین فرعی سمت راست قرار گرفته است.

مزرعه دنجان یا دنگان چهارمین مزرعه‌ای است که در حدود محله فاطمیه قرار می‌گیرد. این مزرعه که سیلوی گندم در آن قرار دارد، قدمتی دست‌کم ۵۳۱ ساله دارد. بنا به کتاب «جغرافیای تاریخی شهر مشهد» اولین بار در وقف‌نامه عتیقی در سال ۹۳۱ قمری از این مزرعه نام برده شده است.

مزرعه دنجان دارای برج یا بنایی مرتفع هم بوده که به «میل دنگان» شهرت داشته است. اکنون بنای بالابلند این مزرعه سیلوی گندم است. مزرعه دنجان از سوی آستان‎قدس همراه با اراضی مزارع محراب‌خان، شادکن و جمع‌آباد در یک پلاک به ثبت رسیده و پس از اصلاحات اراضی به مردم اجاره داده شده و بعد ضمیمه مشهد شده است. نام محله فاطمیه به‌دلیل قرارداشتن خیابان فاطمیه در این محله انتخاب شده است.

بافت

در هر هکتار محله فاطمیه ۲۱۱ نفر سکونت دارند که نسبت به میانگین شهری مشهد بیشتر است و جزو محلات شلوغ شهر محسوب می‌شود. گرچه گروه سنی ۲۵ تا ۴۰ ساله‌ها و همچنین کمتر از ۹ ساله‌ها بیشترین جمعیت محله فاطمیه را تشکیل می‌دهند، فراوانی تعداد افراد بیش از ۷۵ سال نیز در این محله نسبت به سایر محلات مشهد قابل توجه است و نشان می‌دهد هم جوانان این محله را برای سکونت انتخاب می‌کنند هم قدیمی‌ها در آن باقی مانده‌اند.

محله فاطمیه بافتی سنتی و مذهبی دارد. ۷۶ درصد مساحت محله به خانه‌های مسکونی اختصاص دارد و بعد از آن به‌دلیل قرارگرفتن سیلوی گندم، کاربری خدمات و انبار در آن بیشترین مساحت را دارد و بعد کاربری تجاری با ۵ درصد مساحت قرار می‌گیرد. گرچه هنوز ساختمان‌های یک و دوطبقه بسیاری در قطعات ۱۰۰ تا ۲۵۰ متری در محله فاطمیه وجود دارند، ساختمان‌های سه تا پنج‌طبقه نیز در حال پیشرفت هستند.

دسترسی

محله فاطمیه اکنون به خطوط مترو دسترسی ندارد، اما خط ۴ مترو مشهد در آینده از این محله خواهد گذشت. محله فاطمیه در نزدیکی راه‌آهن قرار دارد و دسترسی از آن به سایر نقاط شهر تقریبا آسان است. پراکندگی خطوط اتوبوس در این محله نسبتا خوب است و به‌طور میانگین از هر نقطه محله تا ایستگاه اتوبوس ۱۵۴ متر راه است.

امکانات فرهنگی و رفاهی

• در محدوده خیابان گاز در این محله نمایشگاه‌های فروش اتومبیل بسیاری وجود دارند که مخاطبانی از سراسر شهر دارند.
• اتحادیه صنف تولیدکنندگان قفل و کلید مشهد در این محله قرار دارد.
• در محدوده خیابان‌های رسالت و آیت‌الله عبادی در محله فامطیه مغازه‌های تجاری متنوعی قرار دارند که نیاز‌های روزمره اهالی را برطرف می‌کنند.
• سیلوی گندم مشهد در محله فاطمیه قرار دارد.
• این محله دو بوستان و شش دبستان دارد و شانزده مسجد دارد.
• محله فاطمیه یک بیمارستان (حجازی) و دو درمانگاه دارد.

حدود جغرافیایی

محله فاطمیه از شرق به بولوار رسالت، از شمال به بولوار گاز، از غرب به بولوار آیت‌الله عبادی و از جنوب به بولوار مجلسی محدود می‌شود. محله‌های خیرآباد، مسلم، گاز، سمزقند و راه‌آهن در همسایگی محله فاطمیه قرار دارند.