کوچه محراب‌خان، یادگار حاکم مشهد در عهد صفوی
کوچه محراب‌خان یکی از کوچه‌های قدیمی مشهد است که با نام یکی از حاکمان شهر در عهد صفوی شناخته می‌شود؛ نامی که همچنان بقا دارد و مرسوم است. براساس آنچه از دوران صفوی برای ما به یادگار مانده، محراب خان در جوانی از کارگزاران دربار شاهان صفوی بوده و به دوات‌داری آنان اشتغال داشته است.
او در سال‌های پایانی عمر (۱۰۱۱ قمری) به‌دلیل لیاقت و کاردانی به فرمان شاه عباس، مسئولیت اداره مشهد را برعهده می‌گیرد. وی در طول دوره هفت‌ساله حکومتش در مشهد، نه‌تن‌ها با رشادت فراوان به مقابله با ازبکان مهاجم می‌پردازد که یادگاری چند هم به‌صورت وقف در مشهد از خود برجای گذاشته است. از میان این یادگارها، هنوز مسجدی در میانه مسیر قدیمی کوچه نوغان برپاست که زائران و مجاوران به آنجا مراجعه می‌کنند.
به روایتی نه چندان مستند، این مسجد در سال‌های ابتدایی ساخت، دارای پنج گنبد بوده و به همین نام هم در بین مردم شناخته می‌شده است؛ آن‌چنان‌که برخی گزارش‌ها از رؤیت‌پذیر بودن این پنج گنبد از فواصل دور (از بخش شمالی مشهد) حکایت دارد. مسجد دارای آب‌انباری هم در قسمت غربی و انتهایی خود بوده که آب آشامیدنی ساکنان کوچه مجاور مسجد را تأمین می‌کرده است.
کوچه یادشده از همان سال‌ها تاکنون (بیش از چهارصد سال پیش) به نام کوچه محراب‌خان شناخته می‌شود. متأسفانه به غیر از این‌ها، اطلاعات دقیق دیگری درباره ساختار مسجد، کوچه محراب‌خان و ساکنان آن در دوره صفوی وجود ندارد. کوچه «محراب‌خان» را در سطر‌های بعدی، بیشتر بشناسید.
کوچه محراب‌خان و فرعی‌هایش در دوره قاجار
به لطف برخی سفرنامه‌نویسان و از آن مهم‌تر نقشه‌های باقی‌مانده از دوره قاجار، اطلاعات ما از وضعیت کوچه محراب‌خان در این روزگار بسیار بیشتر از سال‌های قبل از آن است. کوچه محراب‌خان در زمان ترسیم نقشه دالمج (سال ۱۲۴۸ خورشیدی) مسیری شناخته‌شده برای مردم مشهد و زائران آن بوده است.
این مسیر، درست از محدوده‌ای که بعد‌ها فلکه طبرسی در آن ایجاد شده (راسته نوغان) منشعب می‌شده و تا کوچه صاحبکار نیز ادامه داشته است. (البته مسیر مستقیم نبوده و در شش نقطه کجی‌هایی داشته است) همچنین در آن زمان، کوچه محراب‌خان دارای انشعاب‌های کوچک و بزرگ فراوان بوده که به هفت فرعی شمالی و چهار فرعی جنوبی تقسیم می‌شده است. ناگفته نماند در فرعی‌های شمالی، چهار معبر از هفت معبر، بن‌بست بوده است و سه معبر بعدی نیز به کوچه ته‌پل‌محله ختم می‌شده است.
در چهار فرعی جنوبی نیز معبر نخستین، بن‌بست بوده است. فرعی دوم (کوچه حمام حاج‌رستم) به کوچه گنبدخشتی و ادامه راسته نوغان (قبل از محدوده چهارسوی نوغان) می‌رسیده است و دو معبر آخر (کوچه حوض‌امیر و تمدن) هم در قبرستان قتلگاه، پایان می‌گرفته‌اند.
براساس نقشه دالمج در دوران ناصرالدین‌شاهی، در این مسیر تنها سه اثر درخورتوجه یعنی آب‌انبار محراب‌خان، حمام حاج‌رستم با منجلاب مجاور آن و تکیه حاج‌جعفر قرار داشته است.
این نکته، واقعیتی مهم را بازگو می‌کند و آن فقدان مسجد محراب‌خان در دوره ترسیم این نقشه است؛ امری که با دیگر مدارک تاریخی همخوانی ندارد، مگر اینکه تصور کنیم در دوران رسم این نقشه، مسجد محراب‌خان حالت مخروبه داشته و از آن استفاده نمی‌شده است؛ به همین دلیل هم دالمج که تمام بنا‌های مهم مذهبی شهر را در نقشه خود علامت‌گذاری کرده، تنها به ترسیم آب‌انبار محراب‌خان در آن محدوده، بسنده کرده است.
کوچه محراب‌خان در دوره پهلوی
کوچه محراب‌خان در طول سال‌های پس از ترسیم نقشه دالمج تا اواسط دوران پهلوی، تغییرات چشمگیری را به خود دیده است. در این دوران از یک‌سو واحد‌های مسکونی بزرگ کوچه -مانند بیشتر کوچه‌های اطراف حرم مطهر- به واحد‌های کوچکتر تقسیم شده و از دیگرسو بر تعداد اقامتی‌ها و تجاری‌های کوچه، افزوده شده است. همچنین براساس نقشه تهیه‌شده در سال ۱۳۳۳ خورشیدی، در این دوران، کوچه محراب‌خان دارای ده فرعی شمالی و چهار فرعی جنوبی بوده است.
وضعیت کوچه تا اجرای طرح نوسازی‌وبهسازی اطراف حرم مطهر در دهه ۷۰ قرن ۱۴ خورشیدی، تغییر چندانی نسبت‌به چهل سال قبل خود نیافته است؛ البته ساختار کوچه در این دوره زمانی، به‌شدت اقامتی می‌شود و بسیاری از ساکنان قدیم آن نیز از این منطقه به سایر مناطق شهری نقل مکان می‌کنند یا آن را به زائران اجاره می‌دهند. باید بگوییم در این دوره زمانی، بر تعداد بنا‌های مذهبی کوچه نیز افزوده می‌شود و دو مسجد «زین‌العابدین (ع)» و «دوطفلان مسلم» (هر دو در حاشیه بخش شمالی کوچه هستند) سقف و ستون می‌خورند.
کوچه محراب‌خان و این روزهایش
کوچه محراب‌خان در جریان اجرای سومین طرح بهسازی‌ونوسازی اطراف حرم مطهر رضوی، وضعیتی دوگانه پیدا می‌کند؛ بخش ابتدایی آن از سمت طبرسی، تاحدودی همان شرایط پیشین خود را حفظ کرده، اما وضعیت بخش انتهایی کوچه به‌گونه‌ای دیگر رقم خورده است.
درواقع قرار گرفتن بخش مهمی از این محدوده در متن و حاشیه ره‌باغ رضوان، باعث می‌شود نه‌تن‌ها ارتباط کوچه محراب‌خان با بقایای کوچه صاحبکار قطع شود، بلکه مسجد «دوطفلان مسلم» نیز به آخرین بنای موجود در این کوچه تبدیل شود.
اکنون در کوچه محراب‌خان، غلبه با واحد‌های کوچک و بزرگ اقامتی و پس از آن تجاری است. درکنار این‌ها، وجود سه فضای سبز و سرویس‌بهداشتی عمومی، از دیگر داشته‌های امروزی این راسته است. همچنین قرار داشتن در پشتی مسجد محراب‌خان و البته در ورودی فضای آب‌انبار سابق مسجد (اکنون شبستانی برای استراحت زائران خسته در روز‌های شلوغ زیارت است) در نخستین فرعی شمالی کوچه، از نکات درخورتوجه این بخش از کوچه است.
اما بخش دوم و به‌نسبت خلوت‌تر کوچه با بنای مسجد و حسینیه تازه‌تأسیس بهشهری‌ها (در تقاطع غربی کوچه حوض‌امیر) آغاز و به مسجد «دوطفلان مسلم» در ابتدای آخرین کوچه شمالی این مسیر، ختم می‌شود؛ کوچه‌ای که درحال‌حاضر تنها چند بنای جانب‌شرقی آن باقی مانده و سایر بنا‌های واقع در آن به پیاده‌راه و پارکینگ تبدیل شده است.
همین به سرانجام رسیدن کوچه محراب‌خان با مسجد دوطفلان درحالی‌که ابتدای آن مسجد محراب‌خان قرار دارد و در میانه‌هایش هم دو مسجد زین‌العابدین (ع) و بهشهری‌ها دیده می‌شود، باعث شده است برخی زائران از آن با نام کوچه «مساجد» یاد کنند.
سرانجام باید بر گفته‌هایمان اضافه کنیم که هرچند به‌دلیل ساخت‌وساز‌های بسیار در کوچه دیگر، ردی از بسیاری از بنا‌های کهن این محدوده باقی نمانده است، هنوز یکی‌دو بنای پهلوی اول در فرعی‌های نخست کوچه تمدن، به‌عنوان آخرین فرعی مرتبط با بازارچه آستانه‌پرست این محدوده و یک خانه همین دوران در محدوده ماقبل آخرین پیچ مسیر اصلی کوچه محراب‌خان، چشم‌نوازی می‌کنند. ناگفته نماند که در محدوده انتهای کوچه، چندین درخت توت قدیمی خودنمایی می‌کنند که هرکدام، روزگاری سایبان حیاط خانه‌ای بوده‌اند.
چهره‌های شناخته‌شده کوچه محراب‌خان
راسته محراب‌خان هرچند در سال‌های اخیر کاربری اقامتی پیدا کرده و زائرپذیر است، در گذشته محل سکونت خانواده‌های سرشناسی بوده است که خاندان قانع عباس نژاد، خاندان ضیایی، خاندان زاهدپیشه، حاج‌اکبر واکسچیان، حجت‌الاسلام‌والمسلمین امرالله سبحانی‌نیا درکنار خانواده خدادوست، خانواده‌های ذکاوتی، حاجیان، تیموری و کیهانی جزو آن‌ها هستند. علاوه‌بر این‌ها باید از «محمدجواد مجاور» که تنها شهید کوچه است، نیز یاد کرد.
* این گزارش دوشنبه ۲۹ آبان‌ماه ۱۴۰۲ در شماره ۴۰۸۸ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.
لینک کوتاه
روایات مشابه
ارسال نظر
پیر سماورسازی مشهد این روزها فقط تعمیرات می‌کند 
ایده‌های نو امام جماعت مسجد محله رده برای خدمت 