رضوان ۱۳ روزگاری محل آمدوشد بزرگان بود
کوچه شهید تشکری (هاشمی کنونی، بیداربخت سابق) یکی از کوچه‌های قدیمی شهر است که زندگی در آن، آخرین نفس‌های خود را می‌کشد؛ آن‌چنان که ممکن است تا اواسط سال آینده، شمار ساکنانش از تعداد انگشتان یک دست هم کمتر شود.
این کوچه رو به احتضار مانند اغلب کوچه‌های مشهد در طول عمر خود به نامهای مختلفی شناخته می‌شده است. قدیمی‌ترین اسمی هم که به آن معروف بوده، کوچه «حیدر» است که به‌گفته قدیمی‌ها، مالک بزرگ‌ترین ملک این کوچه در سال‌های نخست قرن گذشته بوده است؛ ملکی که همچنان در سمت شمالی کوچه پابرجاست.
ناگفته نماند که نام «کوچه حیدر» را هم می‌توان در نقشه‌های تهیه‌شده از سه دهه نخست قرن چهاردهم خورشیدی دید.
کوچه‌ای با اسم‌های بی‌شمار
دیگر نام رسمی این کوچه، «بیداربخت» است که نخستین نام انتخاب‌شده ازسوی شهرداری نیز هست. این نام از نیمه‌های دهه ۴۰ تا اوایل دهه ۶۰ قرن ۱۴ خورشیدی، نام رسمی کوچه بوده و پس از آن به نام کوچه «شهیدسیدعلی تشکری» زینت یافته است.
یکی از مشهورترین نامهای کوچه بیداربخت، «قمه‌زن‌ها» بوده و دلیل آن، قمه زدن ساکنان آن در صبح عاشورا است
اکنون بر دیوار بیداربخت در ابتدای مسیر قدیمی‌اش (پس از جدایی از کوچه بهاءالتولیه)، تابلوی «بینادل ۸/ ۳» نصب شده است و در انتهای آن که به‌جای کوچه شیخ‌جواد عرب و سپس کوچه مروی‌ها، بولوار رضوان خودنمایی می‌کند، «تابلوی رضوان ۱۳» دیده می‌شود؛ البته این پایان ماجرا نیست و کوچه شهید تشکری‌هاشمی در طول سال‌های گذشته، علاوه‌بر نامهای رسمی در بین مردم به نامهای دیگری نیز شناخته می‌شده که یکی از مشهورترین آن‌ها، کوچه «قمه‌زن‌ها» بوده است.
دلیل این نام‌گذاری، قمه زدن ساکنان آن در صبح روز عاشورا در یکی از منازل کوچه است. همچنین به‌دلیل وجود مدرسه علمیه صاحب‌الزمان (عج) در آن، برخی مردم خاصه طلاب، کوچه را به نام «صاحب‌الزمان (عج)» هم می‌شناسند. این کوچه در دوره‌ای نیز به‌دلیل قرار گرفتن ابتدای آن مقابل در ورودی حمام بهاءالتولیه، به کوچه «رو‌به‌روی حمام» شناخته می‌شد.
نشان کوچه بیداربخت در دوره قاجار
نخستین نشانه‌های کوچه بیداربخت را می‌توان در دوره قاجار جست‌وجو کرد. در نقشه دالمج که بیان‌کننده سال‌های میانی سده ۱۳ خورشیدی است، مسیر کنونی کوچه شهیدتشکری (بیداربخت) دیده نمی‌شود، اما با اندکی دقت در آن، می‌توان ردپایی از این کوچه را پیدا کرد؛ در این نقشه، مسیر انتهایی کوچه که از طریق آن به دو کوچه شیخ‌جواد عرب و مروی‌ها متصل می‌شده است، دیده می‌شود. به‌عبارت بهتر در آن دوران، کوچه فعلی شهیدتشکری در مرحله تولد بوده است.
این ادعا با بازخوانی نقشه سال ۱۳۰۳ هرتسفلد اثبات‌شدنی است. در این نقشه که از مشهد (یک سال قبل از پایان حکومت قاجارها) تهیه شده، علاوه‌بر دو بخش قبلی، قسمت نخست کوچه (یعنی حدفاصل کوچه بهاءالتولیه و کوچه شهیدمحمدزاده) نیز ایجاد شده است. این دو کوچه در آن دوران، از طریق کوچه مسجدکرد‌ها به‌هم متصل می‌شده‌اند.
از حیدر تا بیداربخت
روند تکمیل کوچه شهیدتشکری در دهه نخست قرن ۱۴ خورشیدی سرعت می‌گیرد، به‌طوری‌که در نقشه سال ۱۳۱۰ خورشیدی (موسوم به نقشه توسعه مشهد) این کوچه تقریبا کامل شده است. در این نقشه نه‌تن‌ها دو بخش ابتدایی و انتهایی کوچه که در دوران قاجار ایجاد شده بودند، به‌صورت مستقیم (بدون استفاده از حلقه رابطی، چون کوچه مسجد کردها) به‌هم متصل شده‌اند که هر سه فرعی شمالی کوچه هم قابلیت شناسایی دارند.
تغییرات سال‌های بعد کوچه که در مکاتبات رسمی و بر روی نقشه‌ها به نام «کوچه حیدر» شناخته شده، بیشتر بر‌اساس تقسیم پلاک‌های بزرگ به پلاک‌های کوچک‌تر است، به‌طوری‌که در سال ۱۳۳۳ خورشیدی، این کوچه پنج فرعی شمالی و چهار فرعی جنوبی داشته است. از بین این فرعی‌ها به‌جز سه فرعی قدیمی شمالی و شرقی‌ترین فرعی جنوبی که از همان ابتدا به‌عنوان مسیر‌های اتصال کوچه به سایر کوچه‌ها استفاده می‌شدند، سایر فرعی‌ها بن‌بست بودند.
در سال‌های بعد تا پایان دوران پهلوی‌ها نیز باید از افزوده شدن دو فرعی به ساختار نخستین فرعی کوچه که آن زمان مشایخی خوانده می‌شد و یک فرعی جنوبی در انتهای آخرین فرعی شرقی، قبل از به بن‌بست رسیدن مسیر اصلی کوچه، به‌عنوان مهم‌ترین تحولات رخ‌داده در آن نام برد؛ البته در این دوران، همان‌گونه که پیش‌تر گفتیم، نام کوچه را شهرداری از حیدر به بیداربخت تغییر می‌دهد و در سال‌های دهه ۵۰ سده ۱۴ خورشیدی هم پست‌برقی در ابتدای فرعی شماره ۲ ایجاد می‌شود تا به‌عنوان یگانه تأسیسات شهری کوچه، امکان برق‌رسانی ساده‌تر به اهالی فراهم شود.
بیداربخت، پس از پیروزی انقلاب
کوچه بیداربخت که در سال‌های ابتدایی دهه ۶۰ به نام شهید سیدعلی تشکری‌هاشمی مزین شده است، در سال‌های بعد (تا آغاز طرح نوسازی‌وبهسازی اطراف حرم مطهر رضوی) تغییر چندانی به خود نمی‌بیند.
در این دوران، مهم‌ترین تحولات رقم‌خورده در کوچه، بهسازی برخی واحد‌های مسکونی آن و تبدیل برخی دیگر از آن‌ها به حسینیه است. اما اجرایی شدن طرح نوسازی باعث تغییرات مهمی در کالبد کوچه شده است، تاجایی‌که اکنون از آن کوچه زنده و بالنده چیزی جز بیماری که در حال کشیدن نفس‌های آخر است، باقی نمانده است و بخت کوچه دیگر بیدار نیست.
اکنون از بخش جنوبی کوچه به‌جز دارالمهدی و مدرسه علمیه امام‌زمان (عج) (در گذشته منزل مسکونی پدری شهیدامجدی بوده) تنها سه پلاک دیگر باقی مانده است. سایر پلاک‌های این بخش کوچه نیز زمین‌های در حال تبدیل به پروژه‌های بزرگ‌مقیاس هستند یا به بخشی از بوستانی تبدیل شده‌اند که هنوز کامل نشده است.
ناگفته نماند که سه پلاک گفته‌شده هم در آینده نزدیک برای تکمیل بوستان، خراب خواهند شد تا تنها مدرسه علمیه امام‌زمان (عج) در این بخش باقی بماند. در این میان، وضعیت بخش شمالی کوچه تاحدی بهتر است. در این بخش هنوز پنج پلاک تجاری و دو پلاک مسکونی تغییری نکرده‌اند.
حدفاصل این کوچه تا فرعی بعدی، یک زمین رهاشده بزرگ و چند پلاک مسکونی قرار دارد و پس از آن تشکری‌هاشمی ۴ است که وضعیت ۱۰ پلاک موجود در آن که یکی از آن‌ها تنها اقامتی رسمی محدوده است، کوچه را به زنده‌ترین بخش کنونی مسیر تبدیل کرده است.
کوچه بیداربخت در طول عمر صدساله خود، پرورشگاه افراد شاخص بسیاری بوده است
چهار پلاک نیز بین تشکری‌هاشمی ۴ و ۶ واقع شده‌اند که یکی از آن‌ها حسینیه «هیئت انتظاریون تبریز» است. نبش کوچه تشکری‌هاشمی۶ هم که زمانی میزبان یک کارگاه بزرگ قالی‌بافی و آب‌انبار بزرگ بوده است، قدیمی‌ترین بنای کوچه قرار دارد. این پلاک که آخرین بنای کنونی کوچه محسوب می‌شود، زمانی محل اجرای سنت قمه‌زنی صبح عاشورای آذربایجانی‌های حاضر در مشهد بوده است.
سایر پلاک‌های قدیمی کوچه -پس از این خانه تا بولوار رضوان- اکنون در دل یک پروژه ساختمانی درحال ساخت، گم شده‌اند.
بزرگان و نامداران بیداربخت
کوچه بیداربخت سابق و شهید تشکری‌هاشمی فعلی در طول عمر صدساله خود، پرورشگاه افراد شاخص بسیاری بوده است. صرف‌نظر از شهیدان سیدعلی تشکری‌هاشمی و رامین محمدزاده‌خویی که این کوچه و یکی از فرعی‌های آن به نامشان مزین است، جوانمردان بسیار دیگری از ساکنان کوچه در دوران دفاع مقدس برای حفظ آب‌وخاک ایران به میدان رفتند و برخی از آنان، چون شهیدان علیرضا عرفانی، علی امجدی، علی دادالهی و محسن فدایی در این راه به شهادت رسیدند تا به این ترتیب، بیداربخت از کوچه‌های شهیدپرور مشهد محسوب شود.
از شهدا که بگذریم، باید از حسن‌کامرانی‌فر، کمک‌داور برجسته بین‌المللی سابق کشور که دو دوره در جام جهانی فوتبال پرچم زده و مهندس سیدجعفر تشکری‌هاشمی، معاون سابق شهرداری و عضو کنونی شورای اسلامی شهر تهران به عنوان دیگر چهره‌های بزرگ‌شده کوچه بیداربخت یاد کنیم.
همچنین حجت‌الاسلام‌والمسلمین محمدجواد فدایی که از چهره‌های شاخص حوزه‌های تربیتی و اخلاقی حوزه علمیه قم محسوب می‌شود، در این کوچه بزرگ شده است. در کنار این‌ها، مرحوم محمدهادی اصغری، معروف به شیخ‌هادی سمسار و جواد علیزاده، دو کاسب قدیمی محل و خانواده‌های بیگی، امجدی، حسین‌پور، شجاعی، عرفانیان و رحمانی از خاندان‌های قدیمی ساکن کوچه بیداربخت سابق و شهیدتشکری کنونی هستند.
***
قدمت: قاجاری
چهره‌های شاخص: حسن کامرانی‌فر، کمک‌داور بین‌المللی سابق فوتبال، مهندس سیدجعفر تشکری‌هاشمی، عضو شورای اسلامی شهر تهران، حجت‌الاسلام‌والمسلمین محمدجواد فدایی، از فضلای حوزه علمیه قم.
شهدا: سیدعلی تشکری‌هاشمی، رامین محمدزاده‌خویی، علیرضا عرفانی، علی امجدی، علی دادالهی و محسن فدایی
بنا‌های مذهبی: دارالمهدی و مدرسه علمیه امام‌زمان (عج)، حسینیه هیئت انتظاریون تبریز و حسینیه چهارده‌معصوم (ع)
بنای شاخص تاریخی: آب‌انبار قدیمی حیدر
بنای مناسبتی: خانه قدیمی محل اجرای آیین قمه‌زنی صبح عاشورا
بنا‌های آموزشی: مدرسه علمیه امام‌زمان (عج)
* این گزارش دوشنبه ۲ بهمن‌ماه ۱۴۰۲ در شماره ۴۱۴۰ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.
لینک کوتاه
ارسال نظر
نقش‌آفرینی دختران محله فردوسی از معلمی تا خبرنگاری 
دوقلوهای هنرمند هفده‌ساله در کار تولید موفق‌اند 